0.0. Hà Nội là gì? Đó là vấn đề hàng đầu khi nhập môn nghiên cứu Hà Nội học và lịch sử Hà Nội. Cũng như khoa học hiện đại tin học hóa, chúng ta cần chấp nhận nhiều câu trả lời khác nhau hay/và cách tiếp cận liên ngành (Interdisciplinary Approach).

0.1. Trung tâm Hà Nội ở tọa độ địa lý 21 độ 05 vĩ tuyến Bắc, 105 độ 87 kinh tuyến Đông, nằm trên đường trục của tam giác châu Bắc bộ, được che chắn ở phía Bắc-Đông Bắc bởi dải núi Tam Đảo và ở phía Tây – Tây Nam bởi dãy núi Ba Vì – Tản Viên, đều cách trung tâm thủ đô khoảng 50km.

0.2.1. Tam giác châu Bắc bộ (sông Hồng và sông Thái Bình cùng các chi lưu mạng cành cây và mạng song song) có hình phễu bổ đôi, bề mặt nghiêng từ Tây – Bắc xuống Đông – Nam ⁽¹⁾.

Nhưng nó không phải là một mặt phẳng. Do vậy chúng tôi không sử dụng khái niệm “đồng bằng” (plaine) mà chỉ sử dụng khái niệm tam giác Châu (delta).

Mặt cắt ngang của Nó giống như một chiếc võng, vùng trục giữa, thấp hơn hai bên “rìa”. Dạng “võng” này không phải chỉ là hình dạng trên “bề mặt” mà thực sự phản ánh dáng dấp của cấu trúc móng nền tận 30-40km sâu trong lòng đất Hà Nội-Bắc bộ, do giới địa – vật lý học Việt Nam xác định. Và giới Địa học Việt Nam (Viện Khoa học Trái đất, Khoa Địa học Đại học Quốc gia Hà Nội…) hoàn toàn có lý khi đặt tên miền trũng tam giác Châu sông Nhị - Hồng, trong đó có lãnh thổ thủ đô Hà Nội là “võng Hà Nội” hay “trũng Hà Nội”.

0.2.2. Võng Hà Nội là một vùng rất “động” (dynamic) về mặt địa chất kiến tạo, bởi vì Nó là một vùng xung yếucủa vỏ trái đất. Nói xung yếu, vì vỏ trái đất ở nơi đây chẳng những mỏng hơn các nơi khác mà còn bị đứt gãy sâu chia cắt suốt bề dày của nó.

Vỏ trái đất ở trũng Hà Nội bị chia cắt như các manh áo rách và dáng vẻ những đường đứt gãy giống như những đường khâu nối liền các mảnh áo, cho nên các nhà kiến tạo học gọi chúng là đường khâu.

0.2.3. Không phải chỉ có các đứt gãy dọc mà còn nhiều đứt gãy ngang, chia cắt “trũng Hà Nội”, cho nên nó có dạng bậc thang: Các bậc cao nằm ở phía Tây Bắc, các bậc thấp nằm ở phía Đông Nam…

Như đã nói, lãnh thổ Hà Nội nằm ngang trên trục của một vùng xung yếu do các hệ thống đứt gãy sâu cắt qua, cho nên Hà Nội là một vùng có cường độ chuyển động lớn của vỏ trái đất. Tại đây các hoạt động kiến tạo lớn đã từng diễn ra mạnh mẽ trong suốt cả quá khứ địa chất trăm triệu năm về trước mà vẫn còn đang tiếp diễn mạnh trong kỷ địa chất hiện nay.

0.2.4 Các đứt gãy sâu sông Hồng – sông Chảy cắt qua lãnh thổ Hà Nội là những đường xung yếu đã từng gây ra động đất mạnh đến cấp 7, cấp 8 (độ Richter).

Lấy thí dụ về Thăng Long đời Lý – Trần, biên niên sử (Đại Việt sử lược, Toàn thư, Cương mục) chép nhiều lần đất động. Năm 1016 động đất, năm 1017 điện Càn Nguyên sụp đổ. Năm 1284 đất Thịnh Quang, Xã Đàn (nay thuộc quận Đống Đa) “nứt toác, rộng 4 tấc, dải trên 2 dặm, bề sâu khôn lường”… Giữa những năm kháng chiến chống Nguyên - Mông 1277, 1278,1285… toàn động đất cấp 7, cấp 8, đất nứt, bia đá tháp Báo Thiên bên bờ hồ Lục Thủy (Hoàn Kiếm) gãy làm đôi…

Thế kỷ XX, Hà Nội nhiều lần xảy ra động đất cấp 6 và đã 2 lần động đất cấp 7. Những năm gần đây, hiện tượng động ở vùng Hà Nội tăng lên rõ rệt. Mặt đất Hà Nội xuất hiện nhiều khe nứt sâu, phương Tây Bắc – Đông Nam, trùng với hướng sông Hồng và cũng là hướng các đứt gãy sâu trong vỏ trái đất.

0.2.5 Khi xem bản đồ “dị thường trọng lực vùng Hà Nội do các nhà địa – vật lý học thành lập, có một điều đập ngay vào mắt chúng ta: Đó là những dáng hình thon thon hơi kéo dài và nhô cao lên của móng cấu trúc sâu miền võng Hà Nội. Chúng tựa như dáng hình những con rồng đời Lý, với những khúc uốn cong mềm mại, đơn giản. Đó là những nơi vỏ trái đất “mỏng” hơn nơi khác vì phần “cùi” dưới “vỏ” nhô lên trên mặt đất hơn, “Gần” nghĩa là ở độ sâu 30-35km nếu chúng ta tạm coi trái đất như một quả bưởi khổng lồ.

“Rồng vàng” bay trên bầu trời Thăng Long là huyền thoại lịch sử đầu thời lý. “Rồng đất” nổi trên móng sâu 30-35km của cấu trúc miền võng Hà Nội là hiện thực địa lý-địa chất. Mỗi lần “rồng” quay lưng là một lần động đất. Lưng rồng, đó là những đường đồng mức khép kín, biểu hiện những dải “dị thường”… vì trọng lượng đá tăng vọt, nói lên sự xâm nhập của các vật chất nóng chảy dưới vỏ quả đất (magma).

0.3. Từ miền võng Hà Nội với những chuyển động thăng trầm có tính chất chu kỳ trăm ngàn triệu năm trước, ta đến với “máng trũng” Hà Nội trong những giai đoạn lịch sử ngày càng “trẻ” hơn…

0.3.1. Đầu kỷ Đệ Tam (Tertiare), cách ngày nay khoảng 50 triệu năm, ở vùng trũng Hà Nội, các đứt gãy sâu lại hoạt động mạnh, tạo thành một “máng trũng” mới, trên nền cũ miền võng xưa. Vì vậy các nhà địa chất gọi máng trũng Hà Nội là máng trũng “chồng gối” hay “địa hào chồng gối”. Các vùng đồi núi hai bên “máng trũng” được nâng cao lên sau đó bị sói mòn. Vật liệu theo “nước chảy chỗ trũng” lấp dần vào đáy máng hết lớp này đến lớp khác dày 1000-2000m.

Lúc đầu, do vận động sụt lún mạnh mẽ ở máng, đi đôi với vận động tạo sơn ở hai bên rìa, vật liệu xói mòn mạnh gồm toàn cuội sỏi. Chúng lăn từ sườn núi, theo dòng nước chuyển dần xuống và tích tụ ở đáy máng.

Về sau, vận động yếu dần, các dòng chảy trở nên “êm đềm” hơn, vì vậy các trầm tích gồm toàn bộ những hạt nhỏ, mịn. Sau đó nữa là thời kỳ tương đối bình ổn, điều kiện tốt để tích tụ than và dầu hỏa… Có những thời kỳ biển tiến vào, tràn ngập châu thổ, do vậy có nhà nghiên cứu lịch sử gọi là “vịnh Hà Nội”.

0.3.2. Sang kỷ Đệ Tứ (Quaternaire), ở giai đoạn sớm (QI) – khoảng 1 triệu đến 30 vạn năm cách ngày nay (đầu QII), biển rút khỏi châu thổ, đặc biệt ở những nơi có các khối nâng lên trong đó có vùng Hà Nội. Trầm tích lục địa thay thế trầm tích biển. Châu thổ, đặc biệt ở những nơi có các khối nâng lên trong đó có vùng Hà Nội. Trầm tích lục địa thay thế trầm tích biển. Châu thổ bồi tích phơi ra dưới nắng. Hệ thống sông Thao – Nhị vận chuyển phù sa bồi đắp lên trên trầm tích biển.

Do đó các lỗ khoan ở vùng trũng, ta có thể thấy cuội sỏi xen với đất đỏ dạng la-tê-rit phủ lên trầm tích lục địa hay thế trầm tích biển và dày tới 150m nằm sâu dưới bề mặt châu thổ hiện nay, khoảng 50m trở xuống.

Các tầng cuội sỏi này cũng lộ ra trên các thềm cổ sông Hồng, sông Đà, sông Lô, sông Cầu… ở độ cao từ -30m, ven rìa vùng trũng Hà Nội.

Khoảng sau, 30 vạn năm cách ngày nay (cuối QII), biển lại tiến, trùm phủ lên đồng bằng, để lại những tầng sét cao-lanh, sét-cát mịn chứa di tích các sinh vật của vùng biển ven bờ (sò, điệp, trùng lỗ…). Biển vào sâu quá nội thành Hà Nội hiện nay.

0.3.3. Khoảng sau đó (QIII) biển lại rút dần khoảng từ 4 vạn đến 2 vạn năm cách ngày nay, bề mặt châu thổ Bắc bộ trải rộng ra đến vùng bán đảo Bạch Long Vĩ ngày nay.

0.3.4. Tới đầu thế Hô-lô-xen (QIV), khoảng từ 17.000-12.000 năm cách ngày nay, biển lại tiến vào đất liền, tới quãng Thường Tín, Phả Lại… nếu không nó là sâu, xa hơn.

0.3.5. Theo các nhà địa chất, nếu khoan sâu xuống lòng đất Hà Nội sẽ thấy ở địa tầng từ sau thuở cách tân - (từ 1 triệu đến 1 vạn năm cách ngày nay) Hà Nội là một đáy biển nông. Bấy giờ, ảnh hưởng phá hủy của sông biển và hải lưu hạn chế, mà tác dụng bồi tích của sông Hồng lại rất lớn. Dòng sông này chảy qua những vùng miền núi đang ở vào giai đoạn xâm thực, bóc trụi dữ dội nên mang theo rất nhiều phù sa;

Những mũi khoan vào sâu lòng đất Gia Lâm, trong khu vực Học viện Nông nghiệp, cách sông Hồng 2,5km, trong tầng dầy trên 50m của trầm tích cho thấy sự phân tách rất rõ hai lớp: lớp trên từ mặt đất hiện nay đến -39,5m; lớp dưới từ -50,5m đến -39,5m.

Trong hai lớp đó, trầm tích sỏi cát thô được thay dần bằng trầm tích sét nặng hơn. Điều đó giúp ta có cơ sở phát biểu rằng có hai giai đoạn hoạt động của sông Hồng, mỗi giai đoạn đều có bước chuyển tiếp từ lúc sông chảy nhanh dữ dội (khi cát thô và sỏi lắng đọng) đến lúc sông chảy tương đối êm đềm (sản phẩm hạt mịn (sét) lắng đọng). Qua “99 cái lắc lư mới vào cái lừ đừ sông Thao”, như dân gian thường nói.

Trong khu Đại học Sư phạm, kết quả của 3 lỗ khoan thăm dò địa chất xuống lòng đất chùa Liêm tới độ sâu - 48,876m cũng cho thấy khá rõ quá trình tam giác châu xưa kia qua minh chứng là một lớp trầm tích phá-tam giác Châu, gồm cát và bùn dày tới 20 m!

Tổng hợp địa tầng ở nhiều lỗ khoan trên vùng Hà Nội, ta có thể thấy một quy luật khá rõ nét. Bao giờ cũng có một tầng cuội sỏi sạn và cát thô nằm bên dưới. Đó là lòng sông cổ, bên trên là những tầng đất có hạt nhỏ dần đến mịn, nhiều chỗ có sét dẻo màu xám hay xám đen, chứa nhiều chất hữu cơ, đặc trưng cho trầm tích đầm hồ. Trong một cột địa tầng, có thể lặp đi lặp lại vài lần “nhịp” trầm tích như trên. Điều đó nói lên những hoạt động của sông Hồng lúc chảy xiết sói mòn mạnh, tạo ra những hạt thô lúc chảy chậm lờ đờ như vũng nước tù.

Tầng trầm tích hạt mịn chứa sét phổ biến trên bề mặt các bãi bồi nói lên giai đoạn biển tiến cuối (Hô-lô-xen trung) cách ngày nay khoảng 1 vạn năm.

Ở thế kỷ XVIII, Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án đã viết Tang thương ngẫu lục song chỉ là chuyện “tang thương” của Hà Nội-Việt Nam thời cuối Lê - đầu Nguyễn. Ta có thể ghi lại chuyện “tang thương” không phải theo nghĩa bóng mà theo nghĩa đen hẳn hoi, hàng vạn ngàn năm trước: “Thương hải biến vi tang điền”: biển biến thành bãi dâu!

Nước biển không giữ nguyên một mực, nước biển có giao động. Đất không ở nguyên một mực, đất có thời nâng lên, thời sụt xuống. Cách đây 3000 năm, chỉ trong vòng 1000 năm đó, biển lùi dần, mực nước xuống thấp dưới mực nước ngày nay 3m.

Biển lùi vào sông bồi tích phù sa, phá Hà Nội cạn dần. Thế là có đất và có những đầm lầy, vũng đọng. Có đất nên cây cỏ mọc thành rừng rậm, với thú dữ: hổ, voi… Rùa còn có ở Hồ Gươm, ấy là chưa kể đến rùa Vàng thời Lê Lợi và kim Quy thời Thục Phán. Voi rừng cong đầy ở vùng Tây Hồ thời Lý (thế kỷ XI). Cá sấu còn sống sót ở bến sông Hồng Thăng Long thế kỷ XIII khiến vua Trần phải sai Hàn (Nguyễn) Thuyên soạn “Văn tế cá sấu”. Hổ rừng về quẩn quanh tại vùng chùa Một Cột thời Lê (thế kỷ XV)… đó đều là chuyện sử gia Ngô Sĩ Liên còn chép dành dành vào thế kỷ XVIII, ở vùng Đình Bảng, Từ Sơn nay, còn rừng Báng, còn có củ mài ngon và lộc vừng để ăn cùng nem Báng. Rừng sặt ở Trang Liệt rất gần đấy, còn khá um tùm. rừng Xuân Quan mấy chục năm về trước còn đủ các loại gỗ “tứ thiếp”: đinh, lim, sến, táu… rừng bàng Yên Thái (Bưởi) là một trong “Tây Hồ bát cảnh” thời Lê. Rừng gỗ tầm giữa bán đảo hồ Tây, rừng tre ngà viền một dải sông Tô cùng cửa Bắc bấy giờ vẫn còn nghi trong lịch sử cũ. Và một di tích RỪNG còn sống động ở ngay nội thành Hà Nội, khu phố Ba Đình: Rừng nứa đền Voi Phục. Và theo tên đất cổ, chỉ cần qua sông Cái, ta bắt gặp bến Bồ Đề (Phú Viên), Gia Lâm (rừng Đa), Du Lâm (rừng Dâu da), Mai Lâm (rừng Mơ, gồm cả Mai Động-Hoàng Mai-Bạch Mai-Hồng Mai-Tương Mai-Chợ Mơ… xưa là rừng mơ Cả). Rồi nào là Văn Lâm, Trường Lâm, Đông Ngàn… toàn là rừng, là ngàn, xanh tươi rậm rịt… đào trong lòng đất Đông Anh (Dục Tú, Tiên Hội) đào lòng đất Thanh Trì (Vĩnh Ninh, Văn Điển…) nhà khảo cổ bắt gặp nhiều cặp ngà voi, răng nanh Hổ, gạc Hưu, răng lợn lòi… có tuổi 3- 4 nghìn năm. Theo sự xác định niên đại bằng phương pháp phóng xạ đồng vị cacbon (C14).

Chứng tích rõ dệt nhất của thời kỳ rừng rậm đầm lầy Hà Nội cổ là những dải than bùn xếp lớp dưới lòng đất Hà Nội. Than bùn Từ Liêm (qua lỗ khoan Dịch Vọng) có chỗ dày tới 4m, nằm từ độ cao sấp xỉ mực nước biển trở xuống (xuống sâu dưới 4,876m). Mỏ than bùn giàu có Lỗ Khê (Đông Anh), một dải dài vài kilomet, Hà Nội ta khai thác đã hàng chục năm nay! Có rừng rậm, đầm lầy cộng với bão tố, động đất… rồi mới có than bùn: Rừng đổ xuống đầm, gỗ bị lấp bồi, cản ngăn hiện tượng ôxi hoá, dần dà phân giải thành than bùn.

Phủ lên trên lớp than bùn Hà Nội cổ, mới là lớp phù sa sông, gồm đất sét và sét pha, càng lên trên càng nhẹ dần tới đất thịt trung bình, có nơi thịt nhẹ. Di tích của đời sống con người sẽ thấy ở lớp đất này.

Thế là khá rõ: một Hà Nội trước khi trở thành lịch sử, một Hà Nội thiên nhiên hoang dã, đã trải qua ít ra là ba loại cảnh quan:

- Vịnh biển (tính bằng triệu năm)

- Phá (tính bằng vạn năm)

- Rừng rậm - Đầm lầy (tính bằng ngàn năm trước Công nguyên).

Từ thời kỳ lịch sử “ngàn năm văn hiến” tới ngày nay các sông hệ Hồng hà vẫn tiếp tục đổi dòng để lại nhiều hồ hình móng ngựa (như hồ Tây) hay những dải ao đầm kế tiếp nhau xen kẽ với những dải cát của lòng sông cũ.

Nét địa lý trường tồn của nghìn xưa Thăng Long và hôm nay Hà Nội, đó là đặc trưng thành phố sông: thành phố ngã ba sông, nếu lấy cả hai dòng Nhị hà – Tô Lịch làm hệ quy chiếu, làm trục chủ đạo. Thành phố một bờ sông(vừa phải) nếu chỉ lấy một sông Nhị làm trục chính.

Một điều hiển nhiên, đất Hà Nội là đất bãi và trên bãi của sông Hồng, do phù sa sông Hồng đắp đổi mà nên. Nhưng sự đắp đổi, trải mấy nghìn năm đã diễn ra không đơn giản: có đời sống du đãng tự nhiên của những con sông ở đồng bằng do chính chúng tạo thành (đổi dòng từ từ, hay có khi đột biến) có sự can thiệp, hữu thức và vô thức của con người. Thục Phán đắp luỹ thành Cổ Loa thì cũng là đắp đê phòng lụt. Sử biên niên nhà Hán chép rằng ở đầu Công Nguyên, Nguyễn Phong Khê (Đông Anh) đã có đê phòng lụt. Đê sẽ làm cho quá trình bồi tụ tự nhiên bị ngăn chặn lại, ít nhất là từng phần.

Cho nên đất Hà Nội nội thành, bên Hồ Tây, có dòng Tô Lịch, lại có rất nhiều đầm hồ. Xem trên bản đồ từ thời xưa cho đến giữa thế kỷ này, thì lãnh thổ Hà Nội là một vùng đầm lầy, một thành phố sông hồ, nửa đất, nửa nước. Quy hoạch Hà Nội cổ là nương theo và thích ứng đến mức tối đa cái hình thể tự nhiên sông hồ đó. Phần lãnh thổ chủ yếu của Thăng Long – Hà Nội xưa là phần đất bồi, được bao bọc bởi sông Hồng ở  Bắc và phía Đông, bởi sông Tô Lịch và sông Kim Ngưu (nhánh sông Tô) ở phía Tây và phía Nam. Luỹ bọc ngoài là đê mà cũng là thành đất, là đường giao thông (Đê La Thành). Sông hồ là nguồn nước trên mặt cho sinh hoạt mà cũng là hệ thống thuỷ lợi và giao thông truyền thống. Sông hồ cũng là những sự kiện địa lý được dùng làm nguyên lý sơ khởi chỉ đạo việc quy tụ xóm làng, phường phố và thành luỹ phòng vệ (sử dụng những đoạn sông Hồng, sông Tô làm ngoại hào).

0.4 Từ bề sâu địa chất với số đo vạn triệu năm, ta trở về với bề mặt địa lý Thăng Long Hà Nội, với số đo nghìn năm trở lại đây.

Hà Nội đã sinh thành và lớn lên cùng với lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam:

Từ một làng quê, một kẻ quê bên bờ sông Tô, một gò cao mang tên lịch sử núi Nùng, ở thời đại Đồng thau hay thời đại các vua Hùng bắt đầu dựng nước Văn Lang; đến một thị trấn, một phố huyện thế kỷ V mang tên Tống Bình của một thời Bắc thuộc hay tên Long Đỗ bắt nguồn từ huyền thoại; đến một trung tâm đầu tiên của nước Vạn Xuân một thời độc lập tạm thời, giữa thế kỷ VI, với toà thành cổ đầu tiên mà sổ sách còn ghi ở cửa sông Tô Lịch; và trải qua mấy trăm năm Bắc thuộc và chống Bắc thuộc giữa trung tâm An Nam đô hộ phủ đời Đường (thế kỷ VII đến X); mảnh đất núi Nùng sông Nhị, núi Tản sông Tô này mới vươn lên trong chức năng trung tâm đầu não của quốc gia Đại Việt đầu thế kỷ XI

Rồi Thăng Long – Đông Đô – Đông Kinh – Hà Nội (hay giản dị hơn, nôm na hơn, Kẻ Chợ trong cách gọi dân gian) trong chín thế kỷ tồn tại và phát triển, cuộc đời lịch sử Hà Nội không bằng phẳng như đất bằng Hà Nội mà cũng trải “ba chìm bảy nổi” nhiều sóng gió trong nội loạn và nhất là trong ngoại xâm và chống ngoại xâm, bành trướng. Địa vị trung tâm đầu não chính trị của Hà Nội cũng có lúc lung lay khi thể chế quân chủ lâm vào tình huống suy thoái, suy tàn.

0.4.1. Có rất nhiều “cách nhìn”, “cái nhìn” về nghìn xưa Hà Nội, từ dân gian đến bác học.

Thực ra đã từng có cách trả lời dân gian được tinh kết trong Folklore Hà Nội:

- Nhĩ hà quanh Bắc sang Đông

Kim Ngưu Tô Lịch là sông bên này

- Phồn hoa thứ nhất Long Thành

Phố giăng mắc cửi vòng quanh bàn cờ.

- Khen ai khéo gọi dư đồ

Trước sông Nhị thuỷ sau hồ Hoàn Gươm.

Cũng có câu trả lời rất kỳ thú của người sáng lập ra kinh đô Thăng Long – thành phố Rồng bay, khi rời đô từ Hoa Lư ra Đại La. Trong tờ chiếu (hỏi ý các quan) về việc rời Đô, Lý Công Uẩn, hay ai đó cố vấn cho ông, đã nói: “Ở trung tâm cõi bờ đất nước, có cái thế rồng cuộn hổ ngồi, vị trí ở giữa bốn phương Đông Tây Nam Bắc, địa hình thế núi sông sau trước. Ở nơi đó địa thế rộng mà bằng phẳng, vùng đất cao mà sáng sủa, cư dân không khổ vì ngập lụt, muôn vật đều phong nhiêu tươi tốt. Xem khắp nước Việt ta chỗ ấy là nơi hơn cả, thực là chỗ bốn phương tụ hội, là nơi đô thành bậc nhất của Đế vương muôn đời!”

Ta có thể xem đó là một bản tuyên ngôn địa chính trị - địa chiến lược về Hà Nội nghìn xưa. Cố GS Phạm Huy Thông đã tóm tắt bài Tuyên ngôn Thủ đô bằng bốn chữ của chính bài Chiếu: ĐỒ ĐẠI (mưu toan việc lớn) - CHÍNH TRUNG (ở nơi chính giữa).

Nhà địa lý học tài danh Nguyễn Thiệu Lâu khẳng định: Hà Nội là thủ đô tự nhiên của (Bắc) Việt Nam. Các mạch núi đều châu về đây, các sông đều tụ hội về đây rồi lan toả đi ra biển!

Có thể có câu trả lời của nhà thơ, đại bút thời Trần Phạm Sư Mạnh (đầu và giữa thế kỷ XVI):

“Trấn áp Đông Tây vững đế đô

Hiên ngang một tháp trộn nguy nga

Non sông bền chặt cột Trời chống

Kim cổ khó mòn đùi Đất nhô”

(Đề tháp Báo Thiên)

Cũng vẫn là sự ngôn từ hoá cái ý Trung Tâm và vòi vọi.

Và đây là cách trả lời của tiến sĩ Nguyễn Giản Thanh thế kỷ XV đầu thế kỷ XVI trong bài phụng thành xuân sắc phú (viết năm 1508):

“Sum một chốn quan y lễ nhạc,

Vầy một nơi vạn vật thanh danh.

Trời đượm khí xuân, sắc tươi tốt khắp hoà vũ trụ,

Nước mừng thịnh trị, thế vững vàng chống cột Thần kinh.

Nhớ xưa:

Cõi giữa bang trung

Đứng trên thượng quốc

Đỉnh Tản sơn hùng chiếm Tây Nam

Dòng Nhị thủy rồng chầu Đông Bắc.

Chợ chợ, nhà nhà, trăm dáng tựa đồ vôi tám bức.

Thành thành, thị thị, muôn tía chen thức ánh ngàn hồng.

Hướng bốn phương còn họp đất này, giữa Trung thiên hạ.

Hoà mỗi chốn đều làm đô đấy, ngăn được thế hình…

…Những thấy: đời đời thành (Long) Phụng ấy,

Kiếp kiếp sắc (thái) Xuân này

Con cháu dõi chuyền đến trưng muôn vạn ức!

Bài phú Nôm này, là sự phát triển thêm cái ý chính “CHÍNH TRUNG-ĐỒ ĐẠI” của Lý Thái tổ, là cái nhìn phong thuỷ về vị thế địa chiến lược của Hà Nội bao gồm thế lưỡng, giữa:

Trong (Hoàng cung)- Ngoài (Khu dân sự phố phường chợ búa). Và Trước: sông Nhị-Sau: núi Tản

Sông và Núi đều được “thiêng” hoá và trở thành biểu tượng của khu vực chiếc Nôi của dân Việt, nước Việt.

Và cái “rốn” của Long thành, “Long Đỗ” trong chứ Hán có nghĩa là Rốn - Bụng-Dạ dầy) là núi Nùng, trục trung tâm nối Trời/Đất, Trên núi ấy, các vua Lý-Trần-Lê xây điện Càn Nguyên, điện Kính Thiên và núi Nùng. Trục trung tâm nối Trời/Đất. Trên núi ấy, các vua Lý-Trần-Lê xây điện Càn Nguyên, điện Kính Thiên và núi Nùng. Huyền thoại được thiêng hoá và cùng Sông Cái, trở thành hai biểu tượng của Kinh thành NÚI NÙNG – SÔNG NHỊ

Diễn trình địa lý của Hà Nội là:  VỊNH →VỤNG→BIỂN NÔNG→ĐẦM LẦY RỘNG LỚN+ với rừng (sau thành than bùn).

Sông Nhị và các chi lưu, hồ Tây, hồ Gươm và các khúc dòng sông cổ khác, đã bao quanh Hà Nội nghìn xưa và hôm nay…

Sau nhiều năm điền dã chúng tôi và các đồng nghiệp trẻ tuổi đã mô hình hoá mảnh đất Hà Nội là như sau:

Từ sơ đồ này, có thể rút ra các nhận xét cơ bản:

1. Các cửa ô xưa đều là cửa nước ở nơi giao hội (ngã ba) các sông (đúng nghĩa  water-gate). Ô Cầu Giấy nằm ở ngã ba Tô Lịch-Kim Ngưu-Sét, Ô Đông Mác (Thanh Nhàn) nằm ở ngã ba Kim Ngưu-Lừ, Ô Bưởi (HỒNG tâm của Tây Hồ chí) nằm ở nga ba Tô Lịch-Thiên Phù v.v…

Đây là một nhận xét quan trọng về nhiều mặt. Từ đó, ta hiểu các chợ ven đô-hay chợ ô nằm ở các cửa nước của thành Ngoại (La thành hay Đại La thành trong sử sách từ thời Lý, dài hơn 30km), đấy là nơi giao lưu kinh tế văn hoá giữa nội thành (Kim Thành) với vùng ngoại thành rộng lớn ở châu thổ Bắc Bộ và đấy đều vốn là chợ bên-chợ búa, nghĩa là chợ ở ngã ba sông, trên bến dưới thuyền tấp nập… Cũng từ đó, ta hiểu công việc nạo vét sông Tô Lịch, sông Kim Ngưu của các triều đại ngày trước cùng nguyên nhân sâu xa của cảnh ngập lụt, của chống lấn chiếm đất, giải toả các công trình xây trên lòng sông cũ (như ngã ba Hồ Khẩu, dọc dài sông Tô từ Thuỵ Khuê xuống Bưởi…) là một công việc “cần làm ngay”, rất bức bách…

2. La thành hay Đại La thành (khoảng 30km) bao quanh Hà Nội cổ truyền có ba chức năng biểu hiện qua tên gọi dân gian. ĐƯỜNG ĐÊ LA THÀNH

a. Đường (vành đai thành thị cổ)

b. Đê (đắp đất kè đá)

c. La thành ( luỹ đắp đất trồng tre)

Thành luỹ ngoài cùng này của kinh thành Thăng Long – Đông Đô – Đông Kinh không phải hoàn toàn kín mà phải mở nhiều cống ở bên dưới luỹ để thoát nước xuống phía Nam, Đông Nam, Tây Nam gọi chung là xuống vùng Thanh Đàm (Thanh Trì). Ở vùng “Đàm – Trì” đã và hiện còn nhiều hồ đầm (Hồ Giảng Võ, hồ Ngọc Khánh, đầm Hoàng Cầu, hồ Ba Bể (Đống Đa)… Và xa hơn là hồ Linh Đàm, hồ Vạn Xoan, đầm Thịnh Liệt…). Sông Nhị , sông Tô, sông Kim Ngưu vẫn tiếp tục từ Thăng Long – Hà Nội chảy xuống phía Nam, lại thêm sông Nhuệ ở phía Tây, nối nhằng nhịt với nhau và với sông Nhị ở phía Đông, tạo thành mạng sông nằm giữa Đông (Nhị Hà) và Tây (Nhuệ Giang, Hát Giang – sông Đáy) mà nổi bật và gắn bó hữu cơ với Thăng Long – Hà Nội cổ kim là hai sông Sét (Thịnh Liệt) và sông Lừ.

3. Xã hội Việt Nam xưa được xếp vào loại hình “xã hội thuỷ lợi và trị thuỷ” (hydraulic Society).

Hà Nội là một loại hình đô thị thủy lợi và trị thuỷ (hydraulic City).

Các chuyên gia lớn, như GS.Yves Lacoste (Pháp), xem xã hội Việt Nam đã thực hiện ở tam giác châu sông Hồng những công trình trị/lợi thuỷ mạnh mẽ và gắn kết nhau. Sức mạnh và tính phức tạp của mạng đê sông - biển ở Hà Nội và châu thổ sông Hồng bị quy định trước hết bởi sự kiện là con sông này và các chi lưu của nó (mạng song song, mạng cành cây) bắt nguồn từ vùng núi rất gần ở phía Bắc và hàng năm nhận một lượng gió mùa khổng lồ.

Lũ rất mạnh và tới bất thần, không chỉ thế các dòng sông trở nặng phù sa bào xói ở miền núi ở quá cao Hà Nội và đồng bằng.Và do vậy vùng Hà Nội và miền châu thổ chỉ có cách tự vệ, thích nghi để tồn tại và đắp Đê cho vững:

Lũ lụt thì lút cả làng

Đắt đê phòng lụt thiếp chàng cùng lo!

Sách hậu Hán thư cho biết: Huyện Phong Khê (cùng Cổ Loa, Đông Anh) có Đê phòng lũ lụt từ đầu Công nguyên. Thành luỹ Cổ Loa cũng là đê. La Thành, Đại La thành Thăng Long – Đông Kinh cũng cùng truyền thống của người Việt phương Nam…

Một khi từ Bắc Việt Nam đất cổ và đất Tổ, do áp lực dân số và do chiến tranh, từ trong xã hội Việt nổi lên một trào lưu năng động Nam tiến suốt ngàn năm lịch sử (từ X đến XIX). Theo quá trình Nam tiến đó, là sự tạo dựng đô thị mới, như Huế, Đà Nẵng - Hội An, Sài Gòn… Chúng vẫn mang một mẫu số chung với Hà Nội cổ truyền là thuộc loại hình ĐÔ THỊ SÔNG. Nhưng chúng cũng mang một nét bản sắc mới: Đó là những cảng thị ven sông biển. Trên Tuổi Trẻ chủ nhật (Số 28 – 29,17/7/94), tôi đã nêu lên tư duy về một nền văn hoá cảng thị là cái “mặt tiền” của văn hoá miền Trung (mặt hậu của văn hoá xóm làng). Hà Nội  cần có những tiền cảng thị, ở thế kỷ XVII – XVIII là cảng thị sông Phố Hiến với câu ca để đời:

Thứ nhất kinh kỳ, thứ nhì Phố Hiến

Và đến cuối XIX – đầu XX đó là cảng thị Hải Phòng mà giờ đây cái nhìn chiến lược kinh tế mới đã đến khu tam giác Hà Nội  - Hải Phòng - Quảng Ninh.

Hà Nội đã nhiều phen bị mất (hay đe doạ bị mất) vai trò Thủ đô (như thời gian cuối thế kỷ XVIII - gần hết thế kỷ XIX). Người Hà Nội khi ấy đã nhận thức sâu hơn về vị thế địa – văn hoá của mình và vẫn nói:

Long thành thật xứng CỐ ĐÔ

Kim Âu chẳng mẻ cơ đồ dài lâu

Huế, Sài Gòn đã từng có lúc đóng vai trò THỦ ĐÔ, của cả nước  hay một miền. Và ở nửa sau thế kỷ XX, chúng đã trở thành trung tâm của từng vùng miền của nước Việt Nam. Nhưng không nên nói rằng Huế là kinh đô của Việt Nam cho đến 1945. Ngay ở nửa cuối thế kỷ XIX một tác giả Pháp đã viết: “Hà Nội vẫn là trái tim của cả nước” cho dù Huế đã là kinh đô Việt Nam từ 1802. Và dưới thời Pháp thuộc, Hà Nội (chứ không phải Huế, Sài Gòn) là Thủ đô của Đông Pháp hay Đông Dương thuộc Pháp – Indochine francaise, bao gồm Bắc kỳ, Trung kỳ (An Nam), Nam kỳ, Lào, Miên.

Tới 1945, với cách mạng Tháng Tám, Hà Nội lại trở thành THỦ ĐÔ của nước Việt Nam.

Lịch sử có khi tụ khi Tán. Huế và Sài Gòn nảy sinh và phát triển ở thời kỳ LI TÁN đó cũng là vì Việt Nam địa thế hẹp chiều ngang Tây – Đông, rộng chiều dài Bắc – Nam. Cái nhìn địa lịch sử lớn (Nam tiến) phối hợp với không gian địa lý cư dân nông nghiệp lúa nước vùng châu thổ đã tạo dựng nên hình dạng kỳ lạ độc đáo của một nước Việt Nam hiện tại.

Hà Nội chia sẻ quyền uy kinh tế với các trung tâm miền Trung, miền Nam. Vùng - miền văn hoá là một thực thể của tổng thể văn hoá Việt Nam. Bản sắc văn hoá Hà Nội là bản sắc chung của văn hoá Việt Nam song trước hết là sự kết tinh của văn hoá châu thổ sông Hồng. Đấy không phải là một tư duy kỳ thị, chia rẽ Bắc Trung Nam. Từ tư duy địa văn hoá ấy, ta thấy cần thiết phải có một chiến lược văn hoá: Xây dựng một nền văn hoá Việt Nam mới đậm đà bản sắc chung của dân tộc – dân gian và tôn trọng những sắc thái văn hoá riêng của từng vùng - miền, từng cộng đồng tộc người.

________________________________________

⁽¹⁾ Những con chữ dưới đây được viết ra với sự cộng tác của TS địa mạo học Huỳnh Thị Ngọc Hương và TS bản đồ học Lê Ngọc Nam, từ chung sức chung lòng làm việc ở Trung tâm Atlas Hà Nội.

Theo Hà Nội như tôi hiểu -  GS. Trần Quốc Vượng, Nxb Tôn Giáo, 2005, tr43-66

HANOI.TIMHIEUDAOPHAT.COM THEO BAN CHỈ ĐẠO QUỐC GIA ĐẠI LỄ 1000 NĂM THĂNG LONG - HÀ NỘI