Mới đây, sau những bài báo như “Một đoạn Hoàng thành Thăng Long bị xúc đổ”, “Tiếp tục san ủi tại đoạn Hoàng thành Thăng Long”…, rồi các nhà khảo cổ học xuất hiện, nhà quản lý nhập cuộc, tuyến đường Văn Cao - Hồ Tây cắt qua đê Hoàng Hoa Thám đã được “tạm dừng thi công” để triển khai công tác nghiên cứu thu thập hiện vật. Việc nghiên cứu, lập hồ sơ, xây dựng kế hoạch khảo cổ học… lại được tiến hành để rồi rất có thể một số điểm được thám sát, khảo cổ học, một số hiện vật được thu thập, tư liệu hoá, chuyển về bảo tàng và đoạn đường tiếp tục thi công. 
 “Quy trình chữa cháy”: xây dựng - phát hiện cổ vật - công luận lên tiếng - cơ quan chức năng vào cuộc - tạm dừng thi công - tiến hành khảo cổ - nghiên cứu đề xuất - tư liệu hoá bảo tàng, cất tủ đó đã lặp đi lặp lại nhiều năm nay với một bộ phận được coi là hồn cốt của đô thị thủ đô Thăng Long-Hà Nội. Cứ mỗi lần như vậy, mối quan hệ tương sinh, tương khắc giữa bảo tồn và phát triển lại được đặt ra. 
Điểm lại kết quả một số cuộc khai quật khảo cổ học ở trung tâm Hà Nội gần đây không phải để vạch ra cái “được” cái “mất” mà để thấy nhận thức và ứng xử với di sản khảo cổ học ở Hà Nội đến nay vẫn nặng về khám phá, đào cổ vật – hình thức tìm kiếm kho báu ở châu Âu thế kỷ XVIII. 

Tuyến đường Văn Cao - Hồ Tây cắt qua đê Hoàng Hoa Thám, Hà Nội - nơi đã phát hiện di vật, vết tích được cho là một phần của Hoàng thành Thăng Long.

Năm 2007, một bộ phận di tích Đàn Nam Giao cùng các di vật từ thế kỷ XI-XII ngược về thế kỷ VII được phát lộ tại địa điểm 114 Mai Hắc Đế, Hà Nội. Người ta bàn tới việc bảo tồn, tư liệu hoá các hiện vật đưa vào bảo tàng và xây dựng một nhà bia để ghi nhận dấu tích này được coi là “phục vụ cho việc phát huy giá trị di tích Đàn Nam Giao trong sự kết hợp hài hoà với yêu cầu xây dựng phát triển Thủ đô văn minh, hiện đại”. Nhưng ba năm trôi qua, nơi đây đã mọc lên ngạo nghễ một toà nhà 25 tầng nổi và ba tầng chìm trên mảnh đất thiêng vào bậc nhất trong lịch sử nghi lễ người Việt thời phong kiến, mang một phần hồn phách Thăng Long. Không thấy bóng dáng một nhà bia, đến một tấm biển để ghi nhớ địa điểm này cũng không có! 
Các địa điểm 11 Lê Hồng Phong, Trung tâm Thương mại Tràng Tiền đã từng chở che nhiều hiện vật, tầng văn hoá mang một phần của lịch sử Thăng Long-Hà Nội dưới lòng đất. Các di vật đã được mang đi nhưng tuyệt nhiên chính tại địa điểm đó không có một dòng chữ, tấm bia để khắc ghi những vết tích của lịch sử văn hoá. 
Có lẽ “may mắn” hơn các địa điểm trên, di tích khảo cổ học Đàn Xã Tắc được lấp cát “để dành” cho thế hệ mai sau và trên đó là một đảo giao thông được đánh dấu bởi hòn non bộ, nếu nhìn kỹ từ hướng đông sẽ thấy vẻn vẹn năm dòng chữ nhỏ: “Di tích khảo cổ học Đàn Xã Tắc xếp hạng quốc gia…” Đích thân Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo: “…Đàn Xã Tắc là di tích lịch sử gắn với Kinh thành Thăng Long, có ý nghĩa lịch sử rất quan trọng, cần phải được bảo tồn một cách tốt nhất, phù hợp với điều kiện thực tế và khả năng cụ thể của địa phương. Mặt khác, việc bảo tồn di tích này cũng cần bảo đảm việc phát triển giao thông đô thị khu vực này… Đưa công trình bảo tồn di tích Đàn Xã Tắc và Đàn Nam Giao vào danh mục các công trình kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội (khi được công nhận là di tích lịch sử, văn hoá Quốc gia)...” (Thông báo số 27/TB-VPCP ngày 14/2/2007). Theo tên gọi, đây là Quảng trường Đàn Xã Tắc nhưng hiện chưa được gắn biển, tạm thời tạo sự khác biệt giữa chốn đông người bằng hòn non bộ. 

Khu di tích khảo cổ học Hoàng thành Thăng Long tại 18 Hoàng Diệu Hà Nội vẫn đóng cửa và ngổn ngang sau tám năm phát hiện.

Đến khu di tích Hoàng thành Thăng Long tại 18 Hoàng Diệu từng vang bóng một thời, làm bao người Việt Nam và bạn bè quốc tế choáng ngợp vì quy mô, số lượng hiện vật, bề dày lịch sử tầng văn hoá, nay các cánh cổng sắt vẫn đóng im lìm, sau tám năm các tầng văn hoá được mở toang và hàng triệu hiện vật từ dưới lòng đất hiện lên. Di tích vẫn đang ở giai đoạn nhận diện và tiếp tục nhận diện, đó là hệ quả tất yếu của việc ào ạt khai quật khảo cổ học, trong thời gian khẩn trương nhất, với khối lượng tìm kiếm lớn kỷ lục, trong khi lực lượng chuyên gia và công nghệ mỏng và thô sơ. Đã nhiều hội thảo lớn nhỏ đi qua, những công bố khoa học ngày càng nhiều hơn nhưng không thể không sốt ruột khi sau gần 3.000 ngày, “giá trị nổi bật toàn cầu” ấy mới chỉ được phủ mái nhựa để chống chọi với mưa nắng, độ ẩm và vi sinh vật… có thể tấn công bất cứ lúc nào, dẫu biết rằng có những di tích khảo cổ học trên thế giới đòi hỏi thời gian nghiên cứu sau khai quật kéo dài hàng chục năm. Chúng ta cứ “mở ra” sau đó không hoàn toàn “để đấy” nhưng ứng xử như vậy liệu có trách nhiệm với chính chúng ta, với quá khứ và tương lai? 

Di tích khảo cổ học Đàn Xã Tắc, Hà Nội trở thành “Quảng trường Đàn Xã Tắc” với một hòn non bộ mọc trên thảm cỏ.

Khảo cổ học đô thị, kể cả cách làm “khảo cổ học chữa cháy” hay “khảo cổ học giải phóng mặt bằng”, không thể và không chỉ để tìm lời giải đáp cho câu hỏi đó là cái gì, nó hình thành như thế nào trong lịch sử mà còn cần lường trước vấn đề ứng xử hậu khai quật. Với đô thị ngàn năm tuổi như Hà Nội, ứng xử như thế nào cho hài hoà giữa bảo tồn và phát triển cần phải trở thành câu hỏi thường trực trong công cuộc kiến thiết. Thiết nghĩ, đã đến lúc cần có quy hoạch khảo cổ học đô thị trong mối quan hệ tương tác đa chiều với các di sản kiến trúc, cảnh quan trên mặt đất, quy hoạch xây dựng đô thị, bối cảnh khu vực và di sản văn hoá phi vật thể; đồng thời đề cao những nghiên cứu, giải pháp có sự kết hợp đa ngành (lịch sử, văn hoá, kiến trúc, mỹ thuật…) trong bảo tồn di tích. Ngoài ra, cần xác lập cơ chế ghi danh (khắc bia đá tại chính địa điểm để muôn đời được ghi công hoặc phán xét) cũng như biên soạn và phát hành tài liệu, bản hướng dẫn nhận biết di tích, di vật khảo cổ học dưới lòng đất để phát cho cộng đồng các khu vực được cho là có tiềm năng khảo cổ học, đặc biệt là các chủ công trình xây dựng trong khu vực. 
Chúng ta sẽ còn gặp hết “bất ngờ này đến bất ngờ khác” trong quá trình xây dựng, phát triển Hà Nội nếu vẫn duy trì cách nhìn, lối hành xử như hiện nay với quy hoạch và bảo tồn di sản của đô thị lịch sử. Mảnh đất ngàn năm ẩn chứa trong lòng một pho sử rất cần làm sáng rõ, nhưng cũng mảnh đất ấy đang đứng trước những hối thúc của sự phát triển. Bảo tồn và phát triển về bản chất không mâu thuẫn nhau, nhưng chúng đòi hỏi nhận thức và ứng xử có khoa học và văn hóa, không chỉ bởi hào quang của quá khứ, không chỉ vì lợi ích của hiện tại mà cả của các thế hệ mai sau.